Ο γρίφος της ευτυχίας

Της Κοραλίας Τιμοθέου

Η συχνότερη απάντηση στην ερώτηση: «τι θέλεις από τη ζωή;» είναι «να είμαι ευτυχισμένος».  Οι επιστήμονες χρόνια τώρα προσπαθούν να ορίσουν τι εστί ευτυχία.  Είναι εκπληκτικό αν αναλογιστεί κανείς ότι από τα βάθη της αρχαιότητας (αρχαία Ελλάδα, Κίνα, Ινδία κλπ) μέχρι και σήμερα, το ίδιο ερώτημα απασχολούσε και απασχολεί τόσο τον απλό πολίτη, όσο και τους εκάστοτε φιλόσοφους και ερευνητές.  Κάποιοι την βρήκαν.  Πολλοί ακόμα ψάχνουν.

Μέχρι και τον 17^ο αιώνα μΧ, η ευτυχία θεωρείτο από τους περισσότερους πολιτισμούς ως καθαρά θέμα τύχης*.  Εξ ου και  οι λέξεις που την εκφράζουν: Ευ-τυχία (καλή τύχη), le bon-heur (καλή ώρα στα γαλλικά), Gluck (στα γερμανικά σημαίνει ευτυχία και καλή τύχη).  Στην αγγλική λέξη happiness,  hap είναι το συνθετικό που σημαίνει τύχη ή ευκαιρία.  Ο χαρακτηρισμός αυτός της ευτυχίας, ως τυχαίας, είχε ως συνέπεια την πεποίθηση ότι η ευτυχία του καθενός μας είναι εκτός του ελέγχου μας.  Είναι κάτι που καθορίζεται έξω από μας.  Βρίσκεται στα χέρια των θεών, του σύμπαντος, τυχαίων συγκυριών.  Μας καθιστά είτε ευνοημένους είτε θύματα των περιστάσεων. 

Κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα, ένα νέο για την εποχή κίνημα που ξεκίνησε από τη Γαλλία, το «ηδονιστικό» κίνημα, διακήρυξε ότι η  ευτυχία είναι η φυσική μας κατάσταση και άρα αποτελεί δικαίωμα όλων.  Επομένως, στόχος της ζωής είναι να αυξήσει την απόλαυση και να μειώσει τον πόνο.  Απόρροια αυτής της ερμηνείας της ευτυχίας είναι και η σημερινή εντύπωση ότι ευτυχισμένος είναι αυτός που αισθάνεται συνεχώς ωραία, περνά πάντα καλά και έχει στο ενεργητικό του τη μεγαλύτερη δυνατή συλλογή εμπειριών με τη μέγιστη δυνατή απόλαυση.  Η λέξη ηδονή παραπέμπει σήμερα στην πρόσκαιρη και επιφανειακή σαρκική απόλαυση. 

Εντούτοις, η έννοια της ηδονής, όπως τη δίδαξε ο Επίκουρος, είναι παρεξηγημένη.  Ο Επίκουρος θεωρούσε ότι η ηδονή και ο πόνος είναι τα κριτήρια με βάση τα οποία πρέπει να κάνουμε τις επιλογές μας, επιδιώκοντας όσα μας προσφέρουν το πρώτο συναίσθημα και αποφεύγοντας όσα οδηγούν στο δεύτερο.  Για τον Επίκουρο όμως, η κορυφαία ηδονική κατάσταση είναι η ψυχική μας ηρεμία.  Οπότε το ζην ηδέως επιτυγχάνεται με την απουσία πόνου και φόβου και τη βίωση μιας ζωής βασισμένης στην αυτάρκεια και πλαισιωμένης από φίλους. 

Στα Ηθικά Νικομάχεια του ο Αριστοτέλης πραγματεύεται την ευδαιμονία, τη διαρκή ευτυχία, που συνιστάται από την καλή γέννηση, την καλή υγεία, το κάλλος, την καλή τύχη, την καλή υπόληψη, τους καλούς φίλους, τα καλά χρήματα και την καλοσύνη. Κατά τον Αριστοτέλη, η ευτυχία είναι η μόνη «κατάσταση» η οποία αποτελεί για τον άνθρωπο αυτοσκοπό.  Με βάση τον ορισμό του Αριστοτέλη, η ευδαιμονία είναι ένας συνδυασμός καλής τύχης αλλά και παραγόντων που μπορούμε να επηρεάσουμε.  Οι αρχαίοι μας πρόγονοι λοιπόν πίστευαν ότι ευδαιμονία συνιστά μια καλή ζωή στο σύνολό της η οποία σίγουρα θα περιέχει περιόδους όμορφες, ευχαρίστησης και γαλήνης αλλά και άλλες άσχημες, λύπης και πόνου.  Μια ζωή πλήρη και ισορροπημένη συναισθηματικά.

Αν συνδυάσουμε την Αριστοτελική ευδαιμονία και την Επικουρική ηδονή, η ευτυχία δεν έχει απλώς την έννοια της ευχαρίστησης αλλά είναι το αποτέλεσμα της ηθικής συμπεριφοράς με απώτερο στόχο τη ψυχική γαλήνη.  Είναι προϊόν σκληρής δουλειάς και επιτυγχάνεται μόνο από όσους έχουν το σθένος να την επιδιώξουν συστηματικά.

Τι είναι τελικά ευτυχία: να αισθανόμαστε όμορφα στο τώρα ή να έχουμε μια ικανοποιητική στο σύνολο της ζωή, χωρίς κατ’ ανάγκη ακραία θετικά συναισθήματα;

Οι σύγχρονοι ερευνητές της ευτυχίας, συμπεραίνουν κάτι που προσεγγίζει την ευδαιμονία του Αριστοτέλη και την ψυχική ηρεμία του Επίκουρου, προσθέτοντας πινελιές απόλαυσης στην παρούσα στιγμή, νοουμένου ότι αυτές δεν μας λοξοδρομούν από τον πιο μακροπρόθεσμο στόχο της ευτυχίας διαρκείας.

Με βάση πολυετείς έρευνες** η ευτυχία έχει δύο συνιστώσες:

• Ικανοποίηση – μια γενική αξιολόγηση ότι η ζωή κάποιου στο σύνολο της είναι καλή και αξίζει.
• Θετικό συναίσθημα – η εμπειρία του να αισθάνεται κάποιος θετικά (κάποτε παροδικά) συναισθήματα όπως ευχαρίστηση, χαρά, αγάπη, ενθουσιασμό.

Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι οι άνθρωποι που δήλωσαν ότι η ζωή τους έχει νόημα, αξιολόγησαν τη ζωή τους ως πιο ευτυχισμένη.  Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ζωή με νόημα ενισχύει το αίσθημα της ευτυχίας, χωρίς να είναι όμως η μοναδική παράμετρος. 

Ένας από τους δείκτες μέτρησης της ευτυχίας είναι η υποκειμενική ευημερία, το πως δηλαδή αξιολογεί ο καθένας τη ζωή του λαμβάνοντας υπόψη τόσο τη γενική εικόνα, όσο και τις ευχάριστες παροδικές εμπειρίες του.

*Darrin M. McMahon, Roots of happiness, ** Sonja Lyubormisky, Happiness Takes work