Συγνώμη από καρδιάς

Της Κοραλίας Τιμοθέου

Οι συγκρούσεις ανάμεσά μας είναι αναπόφευκτες στη ζωή. Για το λόγο αυτό έχουμε εξελίξει μηχανισμούς* που αυτόματα επισπεύδουν τη διαδικασία της συμφιλίωσης μετά από κάποια διένεξη. Οι μηχανισμοί αυτοί ενεργοποιούνται ενστικτωδώς στις περιπτώσεις τουλάχιστον στις οποίες γνωρίζουμε ότι φέρουμε μέρος της ευθύνης, ακόμα κι αν δεν το παραδεχόμαστε.

Κοκκινίζουμε. Η έκφραση του προσώπου μας δείχνει μεταμέλεια και ντροπή. Τείνουμε να γυρίζουμε ελαφρώς το κεφάλι προς το πλάι και προς τα κάτω εκθέτοντας με αυτό τον τρόπο το λαιμό μας ο οποίος είναι ένα πολύ ευάλωτο σημείο του ανθρώπινου σώματος. Αυτή η κίνηση δείχνει στον συνομιλητή μας εμπιστοσύνη, ότι είμαστε στη διάθεσή του. Είναι μια ενστικτώδης αντίδραση που μας κράτησε ζωντανούς κατά την εξέλιξη του είδους μας, εξασφαλίζοντάς μας ηπιότερες ποινές και συμπάθεια. Η κίνηση του κεφαλιού διακόπτει την οπτική επαφή με τον συνομιλητή μας γεγονός που μας δίνει την ευκαιρία να ξεκινήσουμε εκ νέου μια συναναστροφή χωρίς αυτή να αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης. Το αμήχανο χαμόγελο μας, όμοιο με άλλων ανθρωποειδών, είναι σημάδι αναχαίτισης (της επίθεσης που αναμένεται). Κοιτάζουμε φευγαλέα τον συνομιλητή μας για να υπολογίσουμε τις προθέσεις του και ακουμπάμε το πρόσωπο με τα χέρια κάτι που δεικνύει λήξη του συμβάντος και πρόσκληση για συμβιβασμό.

Η συμπεριφορά μας αυτή δείχνει στον συνομιλητή μας σεβασμό, παραδοχή του ατοπήματος και δέσμευσή μας στις κοινές ηθικές αρχές. Ενεργοποιεί σ’ αυτόν τα αισθήματα της συμπάθειας, της συγχώρεσης, της εμπιστοσύνης και της γενναιοδωρίας. Ξεκινά τη διαδικασία συμφιλίωσης και αποκατάστασης της τάξης.

Οι αντιδράσεις αυτές παρατηρούνται και σε άλλα είδη, όπως στους βαβουίνους** οι οποίοι μετά από κάποια διένεξη, αντί να αποφεύγουν ο ένας τον άλλο, κάνουν συμφιλιωτικές χειρονομίες και επιδιώκουν φυσική επαφή. Μελέτες στους βαβουίνους έδειξαν ότι τόσο τα μακρινά ξαδέλφια μας όσο και εμείς έχουμε μάθει να είμαστε συνεργάσιμοι με το είδος μας αλλά επιφυλακτικοί με τα άλλα είδη. Αυτό εξηγεί σε ένα βαθμό το φαινόμενο της ξενοφοβίας. Παρόλ’ αυτά οι ίδιες μελέτες ανέδειξαν ότι η συχνή επαφή με άλλα είδη ή φυλές επιφέρει εξοικείωση και αυξημένη διάθεση συνεργασίας. Επομένως ακόμα και αυτό το «ακούσιο» κομμάτι μας που φοβάται το ξένο και το διαφορετικό μπορεί πολύ εύκολα να εκπαιδευτεί και να προσαρμοστεί. Αν το σχετικό πείραμα του δρος Sapolsky απέδειξε κάτι αυτό είναι ότι η συγκεκριμένη γενετική προδιάθεση συνεργασίας-εχθρότητας εκατομμυρίων χρόνων μπορεί να μεταστραφεί πλήρως σε μια ώρα, με την έκθεση στο ξένο πρόσωπο, «το αντικείμενο του φόβου».

Με ποιον άλλο τρόπο δείχνουμε μεταμέλεια και επιλύουμε τις διαφορές μας; Με τη συγνώμη και την απολογία. Απολογία είναι η λεκτική προσπάθεια που κάνει κάποιος με σκοπό να υπερασπίσει τον εαυτό του ή γενικά να δώσει εξηγήσεις σχετικά με κατηγορία που τον βαρύνει. Συγνώμη είναι η μετάνοια και ανάληψη της ευθύνης. Αποτελούν κοινωνικές δεξιότητες και είναι επωφελείς και στις δυο πλευρές της διένεξης αρκεί να έχουν τέσσερα χαρακτηριστικά***:

1. Εκφράζουμε μεταμέλεια, ντροπή ή ταπείνωση, αναγνωρίζοντας πως το άλλο μέρος έχει υποστεί κάποιο πλήγμα.
2. Αναγνωρίζουμε το συγκεκριμένο ατόπημα και αναλαμβάνουμε την ευθύνη.
3. Δείχνουμε κατανόηση και εξηγούμε τη συμπεριφορά μας. Καθιστούμε σαφές ότι δεν θα επαναληφθεί.
4. Προσφέρουμε επανόρθωση ή αποκατάσταση.

Με αυτού του βάθους την απολογία και συγνώμη, ικανοποιούνται οι συναισθηματικές ανάγκες του πληγέντα για αποκατάσταση της αξιοπρέπειάς του και του δίδεται η ευκαιρία τόσο να εκφράσει τα συναισθήματά του όσο και να επιβεβαιώσει ότι έχουμε ακόμα κοινές αρχές και πεδίο σύγκλισης. Βεβαιώνει τον πληγέντα ότι δεν ευθύνεται αυτός για τη συμπεριφορά μας και ότι δεν έχουμε σκοπό να την επαναλάβουμε, άρα είναι ασφαλής.

Μια απολογία ή συγνώμη που δεν διαθέτει αυτά τα χαρακτηριστικά δεν κατευνάζει ικανοποιητικά τον πληγέντα και είναι ανεπαρκής. Η ανεπάρκεια εντοπίζεται τις πιο πολλές φορές στο δεύτερο χαρακτηριστικό. Συχνά δεν είμαστε συγκεκριμένοι με το πρόβλημα για το οποίο απολογούμαστε. Ζητούμε «συγνώμη για όλα» με αποτέλεσμα να μην είναι σαφές ότι αναφερόμαστε και στο ίδιο θέμα ή να μην είμαστε πειστικοί στο ότι πράγματι εντοπίζουμε λάθος στη συμπεριφορά μας και αναθεωρούμε. Μια ανειλικρινής απολογία χολώνει περισσότερο τον συνομιλητή μας και δυσχεραίνει τη θέση μας. Έχοντας αυτά τα κριτήρια υπόψη, η διασημότερη απολογία, αυτή του Σωκράτη, κάθε άλλο παρά απολογία ήταν και γι’ αυτό ίσως ο φιλόσοφος καταδικάστηκε με πλήρη επίγνωση των πράξεων του.

Η ειλικρινής, πειστική συγνώμη, απολογία και στάση καθιστά ευκολότερη, αν όχι αυθόρμητη, τη συγχώρεση, ακόμα και τη συμφιλίωση.

*Dacher Keltner, Born to blush, **Robert M. Sapolsky, Peace among primates, *** Aaron Lazare, Making peace through apology