Η άκρη του ουράνιου τόξου

Της Κοραλίας Τιμοθέου*

Μάρτιος 2013, Τετάρτη απόγευμα. Ο ουρανός είναι βαρύς από σύννεφα. Οδηγώ στους δρόμους της Λευκωσίας με τρία παιδάκια στο πίσω κάθισμα. Είναι σχολική μέρα και έχουμε όλοι κάνει κοπάνα από το απογευματινό μάθημα αγγλικών. Είναι η πρώτη (και τελευταία!) φορά που συγκατατίθεμαι σε ομαδική κοπάνα αλλά υπάρχει λόγος σοβαρός. Τα παιδιά είναι ενθουσιασμένα. Το ίδιο κι εγώ. Είμαστε σε αποστολή. Ψάχνουμε την άκρη του ουράνιου τόξου.

Δέος είναι η αίσθηση που μας πλημμυρίζει όταν βρισκόμαστε μπροστά από κάτι μεγάλο, σπουδαίο, απέραντο. Κάτι πολύ μεγαλύτερο από εμάς, εκτός του ελέγχου και των δυνατοτήτων μας. Κάτι που δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε με τις διαθέσιμες γνώσεις μας. Κάτι που μας θυμίζει πόσο μικροί είμαστε σε ένα αχανές σύμπαν. Κάτι που υπάρχει σε μια κλίμακα χώρου και χρόνου διαφορετική από τη δική μας. Κάτι που μας κάνει περήφανους και ευγνώμονες που είμαστε  στο εδώ και στο τώρα.  Ένα μαγευτικό τοπίο, ένα θαύμα της φύσης, ένα φαινόμενο που εμφανίζεται απρόσμενα και πάντα μας εντυπωσιάζει.

Αν και το δέος αποτελούσε κάποτε αποκλειστικότητα των θρησκειών και των μυστικιστών, οι Edmund Burke, Immanuel Kant, Ralph  Waldo Emerson, Max Weber και άλλοι έγραψαν για το κοσμικό δέος, τις καθημερινές εμπειρίες, την ομορφιά της φύσης και τη θέση του ανθρώπου σε αυτήν. Έδωσαν το έναυσμα στους επιστήμονες να μελετήσουν το δέος ως βίωμα και συναισθηματική κατάσταση του ανθρώπου. Η έλξη μας στις ομορφιές της φύσης βοήθησε την εξέλιξη του είδους μας οδηγώντας μας σε περιοχές εύφορες και πλούσιες σε χλωρίδα και πανίδα. Το δέος μπροστά στις φυσικές καταστροφές (ηφαιστειακές εκρήξεις, σεισμούς, τσουνάμι, ακραία καιρικά φαινόμενα) και τις ανεξήγητες τότε αιτίες τους, εξασφάλισε την επιβίωση των προγόνων μας, ενεργοποιώντας τα ένστικτα  της εγρήγορσης και της επαγρύπνησης.

Ερευνητές* παρατήρησαν ότι όταν οι άνθρωποι αισθάνονται δέος (κοιτάζοντας μια ωραία θέα ή τον έναστρο ουρανό) συμπεριφέρονται πιο φιλικά, είναι λιγότερο εγωκεντρικοί,  πιο γενναιόδωροι, παρουσιάζουν μεγαλύτερη περιέργεια και δηλώνουν πιο ευτυχισμένοι. Έχουν περισσότερες πιθανότητες να προσφέρουν εθελοντική εργασία. Το δέος είναι το μοναδικό συναίσθημα που αποδεδειγμένα χαμηλώνει ευεργετικά τα επίπεδα κυτοκίνης, της πρωτεΐνης που παράγεται από τα λευκά αιμοσφαίρια κατά τη διάρκεια φλεγμονής και ανοσολογικών αντιδράσεων. Με αυτό τον τρόπο το δέος βελτιώνει τα επίπεδα υγείας και ευεξίας, μειώνει τα καρδιακά νοσήματα, τον διαβήτη τύπου 2, την αρθρίτιδα, τη νόσο Αλτσχάιμερ και την κατάθλιψη. Η βίωση του δέους δίνει επίσης στον άνθρωπο την αίσθηση ότι έχει περισσότερο χρόνο στη διάθεσή του και ενισχύει την υπομονή.

Οι άνθρωποι του πειράματος* που εκτέθηκαν σε συνθήκες δέους είχαν αυξημένες πιθανότητες να επενδύσουν σε μια εμπειρία παρά σε ένα αντικείμενο πολυτελείας. Το δέος ξυπνά τη δημιουργικότητα και μας ωθεί να στραφούμε στη φύση, την τέχνη, τη μουσική, είτε για να δημιουργήσουμε, είτε για να την απολαύσουμε. Παρακάμπτει τα φίλτρα του γνωστού, του τετριμμένου, του κατεστημένου μέσα από τα οποία βλέπουμε συνήθως τον κόσμο και μας δίνει άλλη προοπτική. Κατά τον Μαρσέλ Προύστ «το αληθινό ταξίδι ανακάλυψης δεν είναι να αναζητήσεις καινούργια τοπία, αλλά να έχεις καινούργια μάτια». Η έκθεση μας στο δέος ενεργοποιεί τα μάτια αυτά.

Πώς μπορούμε να κάνουμε το δέος μέρος της ζωής μας; Ομολογουμένως δεν είναι τόσο απλό γιατί το δέος είναι εξορισμού ακραίο συναίσθημα (διαφορετικά δεν θα ήταν δέος). Μπορούμε όμως να το εντάξουμε συνειδητά αν όχι στην καθημερινότητα, στην εβδομαδιαία ή τη μηνιαία μας ατζέντα. Μια εκδρομή ή βόλτα σε μέρη φυσικής ομορφιάς και η επένδυση λίγων λεπτών για να απολαύσουμε το τοπίο είναι αρκετά.  Στις πόλεις η παρατήρηση του ουρανού κατά την ανατολή και τη δύση του ήλιου, του σχηματισμού των σύννεφων και του φωτός που περνά ανάμεσά τους, ενός δέντρου στην αυλή μας ή λουλουδιού στη γλάστρα του μπαλκονιού, ενός μικρού παιδιού που παίζει, του κουταβιού που κυλιέται στο χορτάρι, μπορούν να ενισχύσουν το συναίσθημα του δέους. Στο γραφείο μια φωτογραφία στο φόντο του υπολογιστή μπορεί να κάνει τη διαφορά.

Τελικά δεν βρήκαμε την άκρη του ουράνιου τόξου, ούτε το τσουβάλι με τα χρυσά φλουριά. Η αποστολή διακόπηκε όταν πια συμπεράναμε πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η άκρη του ουράνιου τόξου βρισκόταν κάπου στο κατεχόμενο τμήμα της πόλης μας. Πάντως ήταν ένα υπέροχο απόγευμα το οποίο η φωτογραφική της μνήμης μας αποθανάτισε για πάντα.

*www.koraliatimotheou.com, Dacher Keltner, The science of awe, beauty and spirituality, Stacey Kennelly, Can awe buy you more time and happiness? Yasmin Anwar, Can awe boost health? Adam Hoffman, How awe makes us generous