Ενσυναίσθηση: ευλογία ή κατάρα;

Της Κοραλίας Τιμοθέου*

Ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα μας να «νιώθουμε» τους άλλους. Να μπαίνουμε στη θέση τους. Σε κάποιους είναι πολύ ανεπτυγμένη, σε άλλους ελάχιστα. Οι περισσότεροι βρίσκονται κάπου στη μέση. Μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για να ενδιαφερθούμε και να βοηθήσουμε κάποιον άλλο. Είναι ένας από τους ισχυρότερους και πιο επιθυμητούς  κοινωνικούς δεσμούς. Παντελής απουσία της σε μια ομάδα ή ένα κοινωνικό σύνολο αποτελεί σίγουρα πρόβλημα. Όσο είμαστε σε θέση να αντιλαμβανόμαστε τα συναισθήματα των άλλων είμαστε πιο διακριτικοί στον τρόπο με τον οποίο τους συμπεριφερόμαστε.

Η ικανότητα μας να μιμούμαστε σχεδόν ακούσια τους άλλους, αντιγράφοντας τις εκφράσεις πόνου στο πρόσωπό τους για παράδειγμα, μας καθιστά ικανούς να νιώσουμε σε κάποιο βαθμό τα συναισθήματα που αυτοί βιώνουν. Ένα βρέφος* πολύ γρήγορα θα αισθανθεί την ψυχική κατάσταση της μητέρας και θα την αντιγράψει είτε με μορφασμούς και γκριμάτσες, είτε δείχνοντας εκνευρισμό και δυσφορία, είτε κλαίγοντας. Μελετητές* απέδειξαν ότι παρατηρώντας και μόνο κάποιον που αισθάνεται φόβο (για άγνωστη σε εμάς αιτία) νιώθουμε και οι ίδιοι φόβο. Το συναίσθημα, δηλαδή, είναι μεταδοτικό και ενστικτώδες. Για τον λόγο αυτόν μπορούμε να χαρούμε με τη χαρά κάποιου ή να λυπηθούμε με τη λύπη του χωρίς να έχουμε άμεση σχέση με την αιτία του συναισθήματος.

Η ενσυναίσθηση είναι απαραίτητη για την κοινωνική συνοχή, μας κάνει πιο κοινωνικούς και ευτυχισμένους και βελτιώνει την ικανότητά μας να ρυθμίζουμε τα δικά μας συναισθήματα. Είναι δεύτερη μας φύση. Μας βοηθά να υπερβούμε την όποια ξενοφοβία και  υπερισχύει όλων των κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς. Από πλευράς εξέλιξης του είδους μας είναι σημαντική γιατί μας βοηθά να φροντίζουμε τα ίδια μας τα παιδιά και να είμαστε συνεργάσιμοι στις ομάδες μας*. Χιμπαντζήδες και κατοικίδια επιδεικνύουν παρόμοια συμπεριφορά.

Ο Roman Krznaric* παρατηρεί έξι χαρακτηριστικά στους ανθρώπους με ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση:

1. Καλλιέργεια υγιούς περιέργειας για τα βιώματα άλλων.
2. Απόρριψη προκαταλήψεων και συνειδητός εντοπισμός κοινών στοιχείων.
3. Δοκιμή του τρόπου ζωής κάποιου άλλου για ένα χρονικό διάστημα.
4. Ενεργή ακρόαση.
5. Κινητοποίηση για κοινωνική αλλαγή.
6. Εφαρμογή της ενσυναίσθησης στις απόψεις «αντιπάλων», ανοίγοντας το δρόμο προς την κοινωνική αποδοχή.

Η ενσυναίσθηση αποτελεί αναβάθμιση από το επίπεδο της αδιαφορίας και του περιορισμένου μικρόκοσμου του καθενός, σε μια κατάσταση όπου νοιαζόμαστε και ενδιαφερόμαστε γνήσια για τους άλλους. Είναι συναισθηματική, όταν αφομοιώνουμε ή αντιγράφουμε τα συναισθήματα ή τη συμπεριφορά των γύρω μας. Όταν δηλαδή το δικό μας σώμα αισθάνεται τα προβλήματα και τη δυσφορία κάποιου άλλου. Είναι γνωστική όταν αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε το πώς αισθάνονται οι άλλοι και μπορούμε να δούμε τα πράγματα από τη δική τους οπτική γωνία χωρίς όμως να βιώνουμε σωματικό πόνο. Ένας λογικός βαθμός ενσυναίσθησης μας επιτρέπει να συγχωρούμε, να συνδιαλεγόμαστε, να είμαστε αλληλέγγυοι. Ωστόσο υπάρχει και η υπερβολική ενσυναίσθηση που προκαλεί δυστυχία σε ένα άτομο που δεν έχει κανένα άλλο πρόβλημα από το ό,τι αισθάνεται τα προβλήματα των άλλων. Με βάση το διαχωρισμό αυτό αναγνωρίζεται η εποικοδομητική ενσυναίσθηση και η ενσυναίσθηση παράλυσης*.

Αν και η εποικοδομητική ενσυναίσθηση είναι αναμφισβήτητα ένα άλμα προς τα μπρος, η έντονη ενσυναίσθηση παράλυσης αποτελεί βαρύ φορτίο για τον αποδέκτη της. Ο Ken Wilber λέει για την ενσυναίσθηση ότι «…όσο αυτή καλλιεργείται… γίνεται ολοένα περισσότερο οδυνηρή αλλά ταυτόχρονα πιο ανεκτή». Μπαίνοντας στα παπούτσια των άλλων, αισθανόμαστε την αγωνία τους και περνάμε από την απάθεια στην συμπάθεια και την τάση να παρέχουμε φροντίδα. Σταδιακά, η ενσυναίσθηση ίσως κορυφωθεί σε μια κρίση παράλυσης η οποία όμως σιγά σιγά εκτονώνεται καθώς αντιλαμβανόμαστε ότι και οι άλλοι με τη σειρά τους ταλανίζονται πολλές φορές από αχρείαστους καημούς και τεχνητά βάσανα. 

Το αντίδοτο στην οδυνηρή ενσυναίσθηση παράλυσης είναι η καλλιέργεια της διαίσθησης. Η διαίσθηση μας δίνει τη δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε τα προβλήματα των γύρω μας αλλά να μην τα υιοθετούμε και να μην τα βιώνουμε σε προσωπικό επίπεδο. Αυτό μας καθιστά εξάλλου ικανότερους να προσφέρουμε τη βοήθεια μας. Η επίτευξη αξιόπιστων επιπέδων διαίσθησης δεν είναι εύκολη γιατί είναι αδύνατο να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε τα συναισθήματα των άλλων χωρίς να πληρείται το τρίπτυχο αγάπη-αποδοχή – ανοχή.

Συμπερασματικά, από το ναδίρ η ενσυναίσθηση μπορεί να αναδυθεί στο ζενίθ, το οποίο δεν είναι το επιθυμητό, καθότι είναι αχρείαστα επώδυνο, για να κατασταλάξει στο ζεν - στο γνήσιο ενδιαφέρον μετ’ αποδοχής και ηρεμίας.

*www.koraliatimotheou.com , Emiliana Simon-Thomas, ‘The science of empathy’, Frans de Waal, ‘The evolution of empathy’, Roman Kznaric, ‘Six habits of highly empathic people’.