Εκδίκηση και Συγχώρεση

Της Κοραλίας Τιμοθέου

Μετά τη δεκα-οκταετή φυλάκισή τους κατά την οποία βασανίστηκαν και εξευτελίστηκαν, δύο πρώην πολιτικοί κρατούμενοι συζητούν:

«Έχεις συγχωρέσει τους βασανιστές σου;»

«Όχι! Ποτέ!»

«Τότε σε έχουν ακόμα στο κελί!»

Η επιθυμία για εκδίκηση είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Ίσως όχι εντελώς άδικα. Στόχος της είναι η αποθάρρυνση της επιθετικής συμπεριφοράς και η τήρηση της τάξης. Κράτησε το ανθρώπινο είδος ζωντανό σε δύσκολες περιόδους. Παράλληλα, η τάση  για συγχώρεση είναι κι αυτή ενσωματωμένη στο DNA μας. Στόχος της η συνεργασία και η κοινωνική συνοχή, δυο στοιχεία επίσης σημαντικά για την επιβίωση μας.

Αν οι δύο αυτές διαμετρικά αντίθετες συμπεριφορές είναι το ίδιο συνυφασμένες με την ανθρώπινη ύπαρξη και εξίσου ενστικτώδεις αποκρίσεις στην «αδικία» που συντελείται, τότε τι καθορίζει προς τα πού θα γείρει η πλάστιγγα κάθε φορά που βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια κατάσταση που εξελίσσεται εις βάρος μας; Πότε και γιατί επιλέγουμε τη συγχώρεση ή την εκδικητική συμπεριφορά; Ο Michael McCullough* ερεύνησε και κατέληξε σε τρία συμπεράσματα.

Εκδίκηση. Λειτουργεί αποτρεπτικά για τους δυνητικούς παραβάτες. Παράληψη «ανταπόδοσης» της αδικίας θεωρείται από την κοινωνία ως αδυναμία και κανείς δεν θέλει να προβάλλει αυτή την εικόνα. Επιπλέον η εικόνα του «αδύναμου» καθιστά κάποιον πιο ελκυστική λεία για τους επίδοξους παραβάτες. Η ικανότητα μας και μόνο για εκδίκηση μας προστατεύει από επαναλαμβανόμενη εκμετάλλευση και βία. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται και από παρατηρήσεις στη συμπεριφορά πιθήκων. Η εκδικητική συμπεριφορά μας αναπτύχθηκε επίσης για να απομονώσει άτομα που ενώ επωφελούνταν από τους μόχθους της ομάδας, δεν συνεισέφεραν ανάλογα.  Με αυτά υπόψη είναι πιο εύκολο για μας να αποδεχτούμε ότι είμαστε εκ φύσεως όντα εκδικητικά και ότι αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό γιατί υπήρξε διαχρονικά απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση του είδους μας. Είναι όμως η εκδίκηση απαραίτητη στη σημερινή κοινωνία; Ή έστω ωφέλιμη;

Αν η εκδίκηση είναι στη φύση μας, η συγχώρεση είναι λούσο του πολιτισμού; Κάθε άλλο. Η συγχώρεση αποτελεί το ίδιο δυνατή και αυθεντική ανάγκη ριζωμένη βαθιά στην ανθρώπινη ύπαρξη. Η βιβλιογραφία ωστόσο δίνει πολύ περισσότερα παραδείγματα εκδίκησης απ’ ότι συγχώρεσης στις κοινωνίες των προγόνων μας. Ο McCullough διερευνώντας το ανακάλυψε ότι ο λόγος είναι ότι οι περιπτώσεις συγχώρεσης είναι τόσο συχνότερες, περισσότερες, πιο φυσιολογικές και αυθόρμητες ώστε δεν υπήρχε κάτι αξιόλογο να ειπωθεί. Παρατηρήσεις σε ομάδα χιμπαντζήδων έδειξε ότι το 51% των διενέξεων κατέληξαν σε συμφιλίωση. Οι επιστήμονες παρακολούθησαν κατσίκια, πρόβατα, δελφίνια, ύαινες, σκύλους και γάτες και κατέληξαν ακριβώς στο ίδιο συμπέρασμα, με εξαίρεση τις γάτες, στις οποίες το ποσοστό συμφιλίωσης ήταν σαφώς χαμηλότερο. Ο λόγος που τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα επιδιώκουν τη συγχώρεση και τη συμφιλίωση είναι η ανάγκη αποκατάστασης των πολύτιμων διαπροσωπικών σχέσεων που είναι απαραίτητες για την επιβίωση και την εξέλιξη του είδους. Τα περισσότερα είδη για παράδειγμα κυνηγούν ομαδικά. Σε αυτή την περίπτωση, διατήρηση της έχθρας ανάμεσά τους σημαίνει άδειο στομάχι για όλους βραχυπρόθεσμα, ενώ μακροπρόθεσμα τίθεται θέμα επιβίωσης. Ο άνθρωπος δεν αποτελεί εξαίρεση.

Πώς θα γείρει η ζυγαριά προς τη συγχώρεση; Αφού δεν μπορούμε να αλλάξουμε την ανθρώπινη φύση, μπορούμε να δημιουργήσουμε στο περιβάλλον μας τις προϋποθέσεις εκείνες που θα προάγουν τη συγχώρεση έναντι της εκδίκησης. Είναι σίγουρο ότι είμαστε ικανοί για πολλές και διαφορετικές συμπεριφορές. Είναι βέβαιο επίσης ότι έχουμε εξαιρετική ικανότητα προσαρμογής αναλόγως των περιστάσεων. Εξ άλλου η καλύτερη εκδίκηση είναι μια ωραία ζωή.

Πώς μπορεί λοιπόν η επιλογή για συγχώρεση να γίνει πιο ελκυστική από την επιλογή για εκδίκηση;

Η αρχή όλων, κατά τον McCullough, είναι η αναγνώριση ότι η συγχώρεση είναι γενετική μας προδιάθεση. Δεν αποτελεί απατηλό στόχο ή μυστικιστική δύναμη. Είναι εργαλείο εντός των δυνατοτήτων μας και ενδυναμώνεται με την εξάσκηση. Η κουλτούρα και η θρησκεία παίζουν σημαντικό ρόλο. Σημαντικότερος παράγοντας ωστόσο είναι ο βαθμός στον οποίο η κοινωνία θεωρεί σημαντική τη συνεργασία και ο κάθε ένας από μας αισθάνεται ασφαλής στο περιβάλλον στο οποίο ζει.

Στόχος λοιπόν είναι να κτίσουμε κοινωνίες ασφαλείς, φιλικές, δίκαιες, διαλλακτικές, συναινετικές. Το παράδειγμα γονέων, δασκάλων, πολιτικών και ηγετικών κοινωνικών μορφών είναι σημαντικό. Όταν οι γονείς συγχωρούν ο ένας τον άλλο, οι δάσκαλοι τους μαθητές, οι πολιτικοί τους αντιπάλους τους, κτίζουμε μια κοινωνία στην οποία η εκδίκηση είναι αχρείαστη, περιττή. Κτίζουμε σχέσεις αμοιβαιότητας και κατανόησης, κάνουμε την αρχή.

Αν όχι εμείς, τότε ποιος;

Αν όχι τώρα, τότε πότε;

Αν όχι εδώ, τότε πού;

www.koraliatimotheou.com,*Michael E. McCullough, The Forgiveness Instinct